गत साउनमा राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा)ले एउटा निर्णय गर्याे । केन्द्रीय विभागको प्रमुख, पदाधिकारी र सदस्य हुन स्नाकोत्तर पास गरेको हुनु पर्ने मापदण्ड बनायो । केन्द्रीय विभागका प्रमुखसहित पदाधिकारी, प्रदेश र गाउँपालिकाका प्रमुख तथा पदाधिकारी सदस्य बन्न स्नातकोत्तर पास गरेको हुनैपर्ने योग्यता निर्धारण गर्याे । उक्त निर्णय संचार माध्य्मबाट प्रमुखताका साथ प्रचार प्रसार गरिएको थियो । यो पार्टीले राम्रो सुरू गर्याे भन्ने चर्चा भयाे । मैले सोचेँ, मान्छेहरूमा किन भ्रम फैलाइएको छ, ज्ञान र वुद्धि त अलग कुरा हुन्, जबकि रवि लामिछाने पनि औपचारिक शिक्षाभन्दा बौद्धिकतालाई आधार लिएर चर्चामा आइरहेका हुन् ।
जुन कुरामा लामिछाने आफ्नो बौद्धिकतामा चुके:
१. दुईटा खल्तीमा दुईटा नागरिकता, पासपोर्ट बोकेर हिडेँ, थाहा पाएनन् ।
२. टेलिभिजनमा हुँदा निर्मला पन्तको हत्यारा पत्ता लगाएर ७० घण्टामा पक्राउ गर्छु भने गृहमन्त्री बनेको १०० दिनसम्म बिर्सिए ।
३. कोर टिममार्फत् मन्त्री बनाउन ३ करोडको डिल गराए, थाहा पाएनन्, ७० घण्टामा छानबिन गर्छु भने बिर्सिए ।
४.आफु बसेकै घरको छतबाट खसेर ड्राईभरको मृत्यु भयो, थाहा पाएनन् ।
५.एउटा पत्रकार झुन्डिएर मर्न बाध्य भयो, थाहा पाएनन् ।
६.सडकमा मकै पोल्ने, चाउचाउ बिस्कुट बेच्ने, दिनरात पसिना बगाउनेहरुले जम्मा गरेको पैसा सहकारीबाट बिनाधितो लिए, थाहा पाएनन् ।
७.उनी तथा उनकै साथीले करोडौँ ऋण लिएर तिरेनन्, गरिब जनताले बचत फिर्ता पाएनन्, रुँदै हिडेका छन्, थाहा पाएनन् ।
८. गृहमन्त्री हुँदा नेपालीको सबै डाटा विदेशीले लिने गरि सम्झाैता गर्दा /गर्न खोज्दा थाहा पाएनन् ।
९. कुनै समय टेलिभिजन र मिडियामा रवि लामिछानेका गुरू समेत रहेका कलाकार सञ्चारकर्मी दिनेश डीसीले टेलिभिजन अन्तर्वार्तामा ‘रवि लामिछानेले गरेको अरू सबै राम्रो भएको, तर पुलिस र वकिल भनेर कसैलाई अपराधि टेलिभिजनबाट भन्न नहुने’ बताउँदा रवि लामिछानेले चर्चाको अहमतामा कथित वुद्धिजीवी भन्ने शब्द प्रयोग गरेर टेलिभिजन कार्यक्रममा नै जवाफ दिएका थिए । गुरूसँगको त्यो व्यवहार उचित थिएन ।
संस्कृतमा एउटा श्लोक छ- एको अहम द्वितीयो नास्ती न भुतो न भविष्यती, अर्थात म एकमात्र मान्छे हुँ अरू कोही छैन, न हिजो थियो न भोलि हुनेछ । यो सिद्धान्त र अहमताले रवि लामिछानेकाे राजनीतिमा मिसन ८४ मिसनमा नै सीमित हुन सक्छ ।
नारा ‘जान्नेलाई छान्ने’ नारा लिएको पार्टीले सदस्य लोकसेवा आयोगबाट किन लिएन भन्ने मनमा प्रश्न उब्जिएको थियो । त्यसपछि विश्व राजनीतिको अध्ययन गर्दा र किन नेता बन्न औपचारिक शिक्षा ज्ञानभन्दा बुद्धि ढी चाहिन्छ भन्ने प्रमाणित विश्व राजनीतिक पृष्ठभूमिबाट बुझ्न सकिन्छ ।
रास्वपाले केन्द्रीय सदस्य बन्न औपचारिक पढेको हुनुपर्ने नीति राख्नु ज्ञान र वुद्धि फरक पाटो हो भन्ने वैज्ञानिक आधारविपरीत छ । डिग्री अनिवार्य छ नेपाल सरकारको सचिव बन्नको लागि । औपचारिक शिक्षा कम हुनेहरूको संख्या नेपालमा धेरै छ । यदि नेतृत्वमा जाने अधिकार संविधानले सबै नेपालीलाई समान दिएको छ ।
लगभग तीन करोड नेपालको जनसंख्यामा स्नातक तह वा सो भन्दा माथिको शिक्षा पूरा गर्नेको संख्या पँच लाखभन्दा कम छ । यो भनेको करिव २ प्रतिशत हो । यदि रास्वपाले झुक्याएर ९८ प्रतिशत जनतालाई नेतृत्वविहीन बनाउन खोजेको देखिन्छ। यो पनि संविधानविपरीत निर्णय रास्वपाले गरेको छ ।
राज्यमा दुईवटा पाटो हुन्छन् । एक जनप्रतिनिधि र अर्को कर्मचारी तन्त्र । जसलाई बुद्धि र ज्ञानको सन्तुलन गर्न तथा आम जनताको पीडा बुझ्न निर्धारण गरिएको हुन्छ । सबै क्षेत्रको नेपाली समान पहुँचमा पुग्न यस्तो व्यवस्था गरिएको हो । यदि नपढेको मान्छे राजनीतिमा आउने बाटो बन्द भयो भने उनिहरूको पिडा संसदमा कसले बोल्छ । जस्लाई रोग लेगेको छ उसलाई पिडा थाहा हुन्छ । जबकि विराजभक्त श्रेष्ठ जस्तो बौद्धिक लाग्ने मान्छेहरू पनि रास्वपामा छन् । राम्रोलाई राम्रो र नराम्रोलाई नराम्रै भन्नुपर्छ । यो विषय बिर्सिए जस्तो लाग्यो ।
कर्मचारी ज्ञानलाई प्रतिनिधित्व गर्दै औपचारिक शिक्षा लिएकामध्ये इच्छुक उत्कृष्टलाई लोकसेवा आयोगले छनौट गर्छ भने नेता बुद्धिलाई प्रतिनिधित्व गर्दै जनताको विश्वास जितेर छनौट हुन्छ । सीमित औपचारिक शिक्षा भएका विश्व प्रसिद्ध राजनीतिज्ञको एउटा उल्लेखनीय उदाहरण प्रशस्त छना जस्तो अब्राहम लिंकन, संयुक्त राज्य अमेरिकाको १६औं राष्ट्रपति लिंकनको औपचारिक शिक्षा एकदम सामान्य थियो, कुल औपचारिक विद्यालय शिक्षा मात्र एक वर्ष थियो।
आफ्नो औपचारिक शिक्षाको कम हुँदा पनि स्वध्ययनलै, अमेरिकी गृहयुद्धको समयमा लिंकनको नेतृत्व र संयुक्त राज्यमा दासत्व उन्मूलन गर्ने उनको प्रयासले सबैभन्दा ठूलो अमेरिकी राष्ट्रपतिको रूपमा आफ्नो स्थानलाई बलियो बनाएको छ। संयुक्त राज्य अमेरिका को 33 औं राष्ट्रपति ह्यारी एस ट्रुमन, ट्रुमनले केवल हाई स्कूल शिक्षा पाएका थिए । जापानमा आणविक बम खसाल्ने निर्णय गर्न र मार्शल योजना लागू गर्नको लागि उल्लेखनीय योगदान विश्वले सम्झिरहेको छ ।
औपचारिक शिक्षाले निस्सन्देह ज्ञान र सीपहरू प्राप्त गर्नको लागि एक संरचित र मान्यता प्राप्त मार्ग प्रदान गर्दछ, तर यो बौद्धिकता वा वैज्ञानिक उपलब्धिहरूको लागि विशेष गेटवे होइन। यहाँ एक व्यक्ति औपचारिक शिक्षाबिना बौद्धिक वा वैज्ञानिक बन्न सक्छ भन्ने विचारलाई समर्थन गर्न उदाहरणहरूको साथ तर्क गर्न सकिन्छ। जबकि विश्व इन्टरनेटको युगमा प्रवेश गरिसक्यो । स्वध्ययनले विद्यार्थी शिक्षक भन्दा अगाडी हुनसक्छ । शब्द चिन्नेछ र भाषा जान्ने जो कोहि अब संसारकै ट्यालेन्ट बन्नसक्ने अबस्था हुन्छ। अध्ययन को सर्टिफिकेट केवल मान्छे सर्टलिस्टेट गर्न को हो भनेर चिन्न काम लाग्छ ।
ज्ञान के हो ?
• परिभाषा: ज्ञानले सिकाइ, अध्ययन, वा अनुभवबाट प्राप्त तथ्य, सूचना, सीप वा अवधारणाहरूको बुझाइ र जागरूकतालाई जनाउँछ।
• प्रकृति: यो अक्सर तथ्यपरक, अनुभवजन्य, र स्पष्ट हुन सक्छ। शिक्षा, तालिम, अवलोकन वा प्रत्यक्ष अनुभवबाट ज्ञान प्राप्त गर्न सकिन्छ।
• आवेदन: ज्ञान समस्याहरू समाधान गर्न, निर्णय गर्न, र विशिष्ट कार्यहरू गर्न प्रयोग गरिन्छ। यो सूचना र डाटाको अधिग्रहणमा बढी केन्द्रित छ।
बुद्धि: के हो ?
• परिभाषा: बुद्धि भनेको सन्तुलित र अन्तरदृष्टिपूर्ण निर्णयहरू गर्नको लागि सही निर्णय र विवेकको साथ ज्ञान र अनुभव लागू गर्ने क्षमता हो।
• प्रकृति: बुद्धिमा गहिरो स्तरको समझ र अन्तरदृष्टि समावेश छ। यसले प्रायः परिप्रेक्ष्यको भावना, भावनात्मक बुद्धि, र स्थितिको व्यापक सन्दर्भको जागरूकता समावेश गर्दछ।
• आवेदन: बुद्धि जटिल परिस्थितिहरूमा मार्गदर्शन प्गर्न, र नैतिक र नैतिक सिद्धान्तहरूसँग मिल्दो छनोट गर्न प्रयोग गरिन्छ। जीवनको समग्र बुझाइलाई समेट्न यो तथ्यपरक जानकारीभन्दा बाहिर जान्छ।
संक्षेपमा, ज्ञान भनेको जानकारी र सीपहरूको संग्रह हो, जबकि बुद्धिमा त्यो ज्ञानको विचारशील र विवेकपूर्ण प्रयोग समावेश छ। जबकि ज्ञान अधिक ठोस र तथ्यात्मक हुन्छ, बुद्धि अक्सर गहिरो स्तरको समझ, सही निर्णय गर्ने क्षमता, र व्यक्तिगत विकास र अरूको भलाइमा योगदान गर्ने तरिकामा ज्ञानको प्रयोगसँग सम्बन्धित छ।
अन्तर्निहित जिज्ञासा र स्व-निर्देशित शिक्षा:
उदाहरणको लागि सर आइज्याक न्यूटनको मामलालाई स्मरण गर्नुहोस । गुरुत्वाकर्षणको सिद्धान्त सहित उनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अन्तर्दृष्टि, उनको जन्मजात जिज्ञासा र आत्म-निर्देशित शिक्षाबाट आएको हो। व्यक्तिको जिज्ञासा र ड्राइभले गहिरो बौद्धिक उपलब्धिहरू निम्त्याउन सक्छ भनी प्रदर्शन गर्दै उनले स्वतन्त्र अध्ययन र अवलोकनहरूमा ध्यान दिए।
अनुभव मार्फत स्वत: अभ्यास र सिकाइ:
उदाहरणका लागि माइकल फाराडे, एक प्रसिद्ध भौतिकशास्त्री र रसायनशास्त्री, धेरै हदसम्म स्व-सिकाइएका थिए। उनले एक प्रशिक्षु बुकबाइन्डरको रूपमा सुरु गरे र वैज्ञानिक पुस्तकहरू पढे। इलेक्ट्रोमग्नेटिज्म र इलेक्ट्रोकेमिस्ट्रीमा उनका प्रयोगहरू र आविष्कारहरूले कसरी ह्यान्ड्स-अन अनुभव र आत्म-सिकाइले वैज्ञानिक प्रगतिहरूमा योगदान दिन सक्छ भनेर देखाउँदछ।
अपरम्परागत मार्ग र आविष्कारहरू:
उदाहरणका लागि Apple Inc. को सह-संस्थापक स्टीव जब्सले औपचारिक उच्च शिक्षा पूरा गरेनन्। प्रविधि र डिजाइनमा उनको आविष्कारले उद्योगमा क्रान्ति ल्यायो। फरक तरिकाले सोच्ने र परम्परागत मानदण्डहरूलाई चुनौती दिने रोजगारीको क्षमताले अपरम्परागत मार्गहरूले बौद्धिक योगदान र परिवर्तनकारी प्रगतिहरू निम्त्याउन सक्छ भनेर देखाउँछ।
खुला स्रोत र सहयोगी समुदायहरू:
उदाहरणका लागि खुला स्रोत सफ्टवेयर विकासको क्षेत्र औपचारिक डिग्री बिना महत्त्वपूर्ण योगदान गर्ने व्यक्तिहरूले भरिएको छ। धेरै प्रोग्रामरहरू र विकासकर्ताहरू सहयोगी अनलाइन समुदायहरूमा फस्टाउँछन्, एक सहयोगी, खुला-साझेदारी वातावरणले बौद्धिक वृद्धि र नवीनतालाई बढावा दिन सक्छ।
आलोचनात्मक सोच र समस्या समाधान:
उदाहरणका लागि भौतिकशास्त्रमा नोबेल पुरस्कार विजेता रिचर्ड फेनम्यानले आलोचनात्मक सोच र समस्या समाधानको महत्त्वलाई जोड दिए। जटिल अवधारणालाई सरल बनाउने र समस्याहरू समाधान गर्ने क्षमताले सृजनात्मक रूपमा बौद्धिकतालाई औपचारिक शिक्षामा मात्र नभई आलोचनात्मक रूपमा सोच्ने र चुनौतीहरू समाधान गर्ने क्षमतासँग पनि जोडिएको कुरा स्पष्ट पार्छ।
१६ वर्षको उमेरमा विद्यालय छोडेका रिचर्ड ब्रान्सन भर्जिन समूहको संस्थापक (भर्जिन रेकर्ड, भर्जिन एयरलाइन्स, आदि सहित विभिन्न उद्योगहरूमा एक विशाल व्यापार साम्राज्य निर्माण गरे ।
विद्यालयमा उपस्थित नभएका राहेल रे सेलिब्रिटी शेफ, लेखक, र टेलिभिजन व्यक्तित्व बन्न सफल भए । आफ्नै खाना पकाउने कार्यक्रमको साथ एक विश्व प्रसिद्ध शेफ र टिभी व्यक्तित्व बनिन् ।
टेलिभिजन निर्माता र संगीत कार्यकारी साइमन कोवेल: १६ वर्षको उमेरमा विद्यालय छोडेका थिए । जबकि उनले
“अमेरिकन आइडल” र “द एक्स फ्याक्टर” जस्ता प्रतिभा शोहरू सिर्जना गर्न र न्याय गर्नका लागि परिचित बने ।
यी व्यक्तिहरूले औपचारिक शिक्षाको अभावमा पनि दृढ संकल्प, सृजनशीलता, र आफ्नो जुनूनलाई पछ्याउने प्रतिबद्धता मार्फत सफलता हासिल गर्न सकिन्छ भन्ने प्रशस्त उदाहरण हेर्न सकिन्छ।
अन्तमा, औपचारिक शिक्षाले एक संरचित मार्ग प्रदान गर्दा, जन्मजात जिज्ञासा भएका व्यक्तिहरू, स्व-निर्देशित शिक्षाप्रति प्रतिबद्धता र अन्वेषणको जोश भएका व्यक्तिहरू बौद्धिक वा वैज्ञानिक बन्न सक्छन् । मुख्य कुरा सिक्ने, अनुभवहरूको लाभ उठाउने, र ज्ञान र बुद्धिको लागि अपरंपरागत मार्गहरू अँगाल्ने प्रेमलाई बढावा दिनमा निहित छ। यसको अर्थ औपचारिक शिक्षा नलिदा पनि हुन्छ भन्ने होईन। राजनीतिमा रवी लामिछाने र रास्वपाले गरेको गल्तीको अवलोकन मात्र गरेको हो । विश्वमा धेरै मान्छेहरू औपचारिक शिक्षा लिएका मान्छेहरू नै सफल छन् । यो पनि सत्य हो तर जन प्रतिनिधिको लागि नेपालमा दूई प्रतिशत मात्रै स्नातक तह पास गर्नेको संख्या भएकोले राष्ट्रिय राजनिति गर्न रास्वपाले बेलैमा सच्चिन जरूरी छ । राजनितिमा आउन औपचारिक शिक्षा होईन गाउमा औपचारिक शिक्षा सहज पुर्याउन सरकारको वा जनप्रतिनिधिको ध्यान जानुपर्छ। औपचारिक शिक्षा कम हुनेहरुलाई भेदभाव वा अज्ञानी भन्न मिल्दैन ।
( यो लेखकको नितान्त व्यक्तिगत विचार हो । लेखक जनक खड्का नेपाली चलचित्र लेखक/निर्देशक एवं ज्योतिष हुन्। उनको उद्घोषण एवं निर्देशनमा सनातन धर्मलाई प्रवर्द्धन गर्ने कार्यक्रम युटोपिया-एक सुन्दर भविश्य निर्माण घोषणा गरिएको छ ।)
