लम्की, कैलाली टीकापुर–१ एकतानगरकी रुपा विक अहिले २१ वर्षको पुग्नुभयो । २१ वर्षमा उनको तीन सन्तान जन्मिसकेका छन् । १५ वर्षको कलिलो उमेरमा विवाह गरेकी रुपाले १६ वर्षमा पहिलो सन्तान जन्माइन्, त्यसपछि १८ वर्षमा दोस्रो र २० वर्षमा तेस्रो सन्तान जन्माइन् । हाल रुपाको कान्छो छोरा पनि एक वर्षको पुगिसकेको छ ।
बालविवाहका कारण रुपाले सन्तान राम्ररी स्याहार्न नसकेको बताउनुभयो । “सानै उमेरमा विवाह गरेँ, विवाहको अर्थ थाहा थिएन, विवाहलगत्तै १६ वर्षमै पहिलो सन्तान जन्माएँ, त्यसपछि घर र बच्चाको जिम्मेवारीले च्याप्यो”, रुपा भन्छिन्, “बालविवाह कसैले गर्नु हुँदैन, सानैमा विवाह गर्दा पढ्न पाइएन, जसको पछुतो सधैँ रहन्छ ।”
रुपाजस्तै १७ वर्षीया उर्मिला परियारले पनि १५ वर्षमा भागी विवाह गरिन् । उर्मिलाको घरको अवस्था दयनीय थियो, खान लाउनकै समस्या भएपछि विवाह गरेको उनको भनाइ छ । “बुवाआमालाई जिम्मेवारी बढी भयो, विवाह गरेमा सहज होला ठानेर विवाह गरँे, सानैमा आमा पो बनियो ?” उर्मिला भन्छिन्, ‘‘त्यतिखेर दुःख गरेर पढेको भए हुन्थ्यो, गल्ती गरियो । सानै उमेरमा विवाह गरेर जीवन सहज कहिल्यै बन्दैन ।”
रुपाजस्तै एकतानगर शिविरमा १५ वर्षीया बिनु शाही र १८ वर्षीया मनिषा सुनारजस्ता किशोरी पनि सानै उमेरमा विवाह बन्धनमा बाँधिएपछि अहिले पछुतोमा छन् । उनीहरु हतारमा गरिएको बिहेले जीवन कष्टकर भएको बताउँछन् । “सानै उमेरमा गरिने विवाहले यी किशोरीको स्वास्थ्य कमजोर छ । साथै यिनका बालबालिका पनि स्वस्थ छैनन् ।” शिविरका अध्यक्ष रणबहादुर विकले भन्छन्, “युवावस्थामा गरिने गल्तीले जीवनभरि पछुताउनु पर्छ ।”
अधिकांश युवतीले आर्थिक अवस्था कमजोर भएकै कारण विवाह गरेको बताएका छन् । एकतानगरकी भगवती जोशीले आर्थिक अवस्था कमजोर भएका कारण बालबालिका विद्यालय जान नसकेको बताउँदै भन्नुभयो, “जवान छोरी विद्यालय नगए विवाह गर्नुपर्छ भन्ने हुन्छ, जसले गर्दा बालविवाह भइरहेको छ ।”
एकता नगरकै ललिता परियार अहिले २१ वर्षको हुनुभयो । उहाँका पनि सन्तान छन् । अन्जानमै सानै उमेरमा वालविवाह गरेकी ललिता भन्नुहुन्छ, “अहिलेका किशोर किशोरी बालविवाह नगर्नुहोला ।”
त्रिभुवन मावि बटनपुरका प्रधानाध्यापक रवीन्द्रबहादुर कठायत आफ्नो विद्यालयमा चार/पाँच बालिकाले हरेक वर्ष बालविवाह गरेकै कारण विद्यालय छाड्ने गरेको बताउनुहुन्छ ‘‘यसवर्ष पनि चार किशोरीले भागेर विवाह गरेछन्, विवाहपछि विद्यालय आउन कठिन छ । उनीहरुको पढाइ बिग्रिएको छ ।” प्रधानाध्यापक कठायत भन्नुहुन्छ, “अभिभावक सचेत नबनेसम्म बालविवाह रोक्न सकिँदैन ।”
महिला अधिकारकर्मी नन्दा विक गरीबीका कारण पनि बालविवाह भइरहेको बताउनुहुन्छ । उहाँको भनाइमा यदि रोजगारीका अवसर पाएको भए आर्थिक अवस्था मजबुत हुन्थ्यो, बालबालिका विद्यालय जान पाउँथे र बालविवाहको दर घट्ने थियो ।
दिगो विकास महिला सञ्जाल टीकापुरका अध्यक्ष चन्द्रावती शर्मा २० वर्षमुनिको विवाहलाई कानूनले स्वीकृति नदिएको बताउँदै यदि कसैले विवाह गरेको खण्डमा कानूनी कठघरामा उभिनुपर्ने धारणा व्यक्त गर्नुभयो ।
टीकापुर नगरपालिका–१ का वडाध्यक्ष गङ्गाराम आचार्यले नगरपालिकाले बालविवाह गर्ने र गराउने दुवैलाई कारवाही गर्ने कानूनी व्यवस्था रहेको बताउनुभयो । उहाँले बालविवाह न्यूनीकरणका लागि अभिभावक, समाज सचेत हुनुपर्ने बताउँदै उमेर पुगेपछि मात्रै विवाह गर्न सबैमा आग्रह गर्नुभयो ।
– दुर्गा देवकोटा
